Podczas rozwodu sąd podejmuje sporo trudnych decyzji. Jedną z nich jest wykonywanie władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem. Musi zdecydować o miejscu stałego zamieszkania, a także ustalić kontakty oraz wysokość kosztów utrzymania dziecka, jaką każdy z małżonków jest obowiązany ponosić. Może jednakże powierzyć dziecko jednemu z rodziców. Co Sąd bierze pod uwagę rozstrzygając problem? Czym się kieruje i jakie są zasady przyznawania dziecka rodzicom? Przedmiotem rozważań sądu jest przede wszystkim dobro dziecka i warunki osobiste każdego z rodziców.
Dobro dziecka
Pierwsza i najważniejsza zasada to dobro dziecka. Ono odgrywa tu główną rolę, więc wszystko kręci się wokół niego. Dziecko nie może ponosić konsekwencji za niewłaściwe zachowanie swoich rodziców. To, że rodzic nie jest przykładnym obywatelem czy też był winny rozpadu małżeństwa nie znaczy jeszcze, że będzie złym rodzicem. Nie jest też możliwe ograniczenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców jedynie na podstawie twierdzenia współmałżonka o nadużywaniu przez partnera alkoholu. Dopiero zaniedbywanie dziecka z powodu nadużywania alkoholu może być przesłanką, która zapewne przesądzi o ograniczeniu praw do dziecka. Rozumiemy tok postępowania sądu? Sąd, nie może odebrać dziecka rodzicom „za karę”, bo w ten sposób może ukarać dziecko, które nie jest niczemu winne.
Nie ma prawnej definicji „dobra dziecka”. Ukształtował się jednak pogląd, że jest to wyrażenie oznaczające dodatnią – w społecznej hierarchii wartości – ocenę sytuacji dziecka z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb za pomocą świadczeń o charakterze majątkowym i niemajątkowym. W orzecznictwie sądowym podkreśla się, iż dobro dziecka oznacza jego prawidłowy rozwój psychofizyczny oraz duchowy. Postępowanie rodzica ma prowadzić do prawidłowego wychowywania dziecka i właściwego przygotowania do dorosłego życia. Można również powiedzieć, że dobro dziecka to ochrona jego interesów. Wszystko to podlega ocenie sądu. Kierując się dobrem dziecka, sąd bierze pod uwagę jego wiek, związek uczuciowy z rodzicem oraz rodzeństwem, a także w jakim środowisku dziecko będzie wychowywane. Praktycznie nigdy nie rozdziela rodzeństwa.
Jeśli dziecko ma kilka lub kilkanaście miesięcy, to są większe szanse, że zostanie ono przy matce. Ugruntowane i nadal aktualne stanowisko w tym zakresie wyrażone jest m.in. w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1952 r.: „Zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa wskazane jest, by dziecko pozostawało pod opieką matki ze względu na jej konstytucję psychiczną, większą uczuciowość i skłonność do jej uzewnętrzniania oraz właściwą matce troskę o zaspokajanie codziennych potrzeb dziecka”
Co ważne sąd może także spytać o zdanie samego dziecka. Zgodnie bowiem z treścią art. 2161§ 1 „sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych”. Niestety praktyka pokazuje, że sąd zasięga niezmiernie rzadko opinii dziecka w przedmiocie tego, z którym z rodziców chciałoby mieszkać.
Warunki osobiste każdego z rodziców
Sąd w swojej ocenia uwzględnia także warunki osobiste każdego z rodziców do sprawowania opieki. Badaniu podlega fakt, jakim dana osoba jest rodzicem, jak kształtują się jej relacje z dzieckiem, ile czasu jest w stanie poświęcić dziecku, a także jaki poziom życia dziecko będzie mieć zapewniony. Istotne są cechy charakteru takie jak odpowiedzialność i troska o drugiego człowieka. Ustalenie wskazanych okoliczności jest bardzo skomplikowane, szczególnie wtedy gdy dziecko jest małe. Z tego też względu, praktycznie zawsze, sąd kieruje rodziców do Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno – Konsultacyjnego w celu wydania opinii przez biegłego psychologa. Należy podkreślić, iż pomimo, że opinia RODK jest dla sądu niezwykle istotna, to jej założenia nie są dla sądu wiążące. Stanowią swego rodzaju drogowskaz przy dalszym rozstrzyganiu sprawy.
Rodzic starając się o opiekę nad dzieckiem musi w toku postępowania wykazać, że posiada predyspozycje materialne do podjęcia opieki. Przede wszystkim udowodnieniu podlega stałe miejsce zamieszkania, stałe zatrudnienie i osiąganie wystarczających do utrzymania dochodów.
Wskazać jednak należy, iż brak zatrudnienia przez jednego z rodziców wbrew powszechnej opinii nie jest czynnikiem przesądzającym o tym, że dziecko nie może pozostawać pod stałą opieką tego rodzica. Niejednokrotnie zdarza się bowiem, że w czasie trwania małżeństwa kobieta nie była aktywną zawodowo. Trudno zatem oczekiwać by zaraz po odejściu męża znalazła pracę i by jej wynagrodzenie było wystarczającym na pokrycie kosztów rodziny. Sąd bada zatem wszystkie okoliczności sprawy, które mogą wpłynąć na małoletniego, nie przesądzając sprawy jednym elementem.
Odebranie władzy rodzicielskiej
Odebranie władzy rodzicielskiej następuje w sytuacjach krytycznych. Zazwyczaj jednak następuje, gdy władza ta nie może być wykonywana. Ma przede wszystkim za zadanie chronić dziecko.
Przepisy przewidują, że władza rodzicielska może zostać odebrana jeżeli:
- istnieje trwała przeszkoda w jej wykonywaniu (np.: odbywanie długoterminowej kary pozbawienia wolności, opuszczenie kraju na stałe albo na czas nieokreślony połączone z brakiem zainteresowania dzieckiem)
- rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej (zmuszanie dziecka do pracy ponad siły, wykorzystywanie, nadmierne karanie)
- rodzice dopuszczają się rażących zaniedbań obowiązków względem dziecka (uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, akceptacja przyjmowania przez dziecko środków odurzających czy innych używek)
- długotrwale utrzymują się przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej.
Ograniczenie, czy nawet pozbawienie jednego z rodziców władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, nie wyłącza prawa do osobistego kontaktu rodzica z dzieckiem. Rodzic nadal ma prawo do spotkania się z nim, chyba że zakaz takich spotkań zostanie wydany przez sąd w wyroku pozbawiającym go władzy rodzicielskiej bądź w późniejszym postępowaniu. Bardzo istotną kwestią jest możliwość zmiany decyzji sądu. Jeżeli ustanie przyczyna, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd może przywrócić władzę rodzicielską, jeśli dojdzie do wniosku, że jej przywrócenie jest w danych okolicznościach zgodne z dobrem dziecka.
