Wstęp
Jedną ze spraw, nad którą z pewnością powinno się zastanowić się przed ślubem, jest kwestia stosunków majątkowych małżonków. Rozpocząć warto od zapoznania się z podstawowymi informacjami o małżeńskich ustrojach majątkowych, zwłaszcza, że funkcjonują na ich temat w społeczeństwie pewne zwodnicze mity.
Wspólność ustawowa
Zawarcie związku małżeńskiego z mocy prawa ustanawia między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy, zwany też wspólnością ustawową. Prowadzi do utworzenia majątku wspólnego małżonków, obejmującego tylko przedmioty nabyte przez małżonków po ślubie, a i to z pewnymi wyjątkami. Do odrębnych majątków osobistych małżonków trafią m.in. indywidualnie nabywane przez nich spadki i darowizny, przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, odszkodowania i zadośćuczynienia, nagrody za osobiste osiągnięcia i prawa autorskie. Wspólność majątkowa nie obejmie także takich przedmiotów, które zostały nabyte w zamian za przedmioty pochodzące z majątku osobistego małżonka. Do majątku wspólnego trafią przede wszystkim wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dlatego zwany bywa również majątkiem dorobkowym.
Wspólność umowna
Zawieraną u notariusza małżeńską umową majątkową można nie tylko ustanowić rozdzielność majątkową (tzw. intercyza), o czym poniżej, ale też małżeńską wspólność rozszerzyć albo ograniczyć. Można w niej także określić jakie udziały we wspólności majątkowej przysługują małżonkom – w innym razie będą uznawane za równe. Polskie prawo pozostawia małżonkom dużą swobodę w kształtowaniu swoich przyszłych relacji majątkowych w drodze umowy. W szczególności, można objąć majątkiem wspólnym przedmioty należące do małżonków przed ślubem, na przykład wspólnie zajmowane mieszkanie lub wspólnie prowadzone przedsiębiorstwo czy gospodarstwo rolne. Rozszerzenie wspólności majątkowej ma jednak pewne granice i nie może rozciągać się m.in. na indywidualnie nabywane przez małżonka darowizny lub spadki. Pamiętać jednak należy, że rozszerzenie wspólności majątkowej nie będzie skuteczne względem istniejących już wierzycieli, którzy będą mogli zaspokoić się także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność majątkowa nie została rozszerzona. Ograniczenie wspólności majątkowej może mieć bardzo różny kształt, zależny od woli małżonków, np. wskazywać pewne kategorie przedmiotów, które nie będą trafiały do majątku wspólnego w okresie trwania małżeństwa.
Rozdzielność majątkowa
Ustrój rozdzielności majątkowej stanowi przeciwieństwo małżeńskiej wspólności majątkowej. Zakłada, że cały majątek małżonków znajdzie się w ich odrębnych majątkach osobistych, a małżeńska wspólność majątkowa nie powstanie. Rozdzielność majątkowa może zostać ustanowiona na mocy małżeńskiej umowy majątkowej zwanej intercyzą. Warto zauważyć, że choć rozdzielność majątkowa wyklucza wspólność małżeńską, to nie stoi na przeszkodzie współwłasności małżonków. Przykładowo, małżonkowie pozostający w ustroju rozdzielności mogą stać się współwłaścicielami lokalu, samochodu lub każdego innego przedmiotu, ale w udziałach ułamkowych, na przykład po 1/2 każdy, czy żona w 3/4, a mąż w 1/4. Różnica polega na tym, że nabycie przedmiotu na współwłasność będzie każdorazowo wymagało sprecyzowanej czynności prawnej, określającej, że małżonkowie nabywają rzecz wspólnie i w jakich udziałach. Nabycie na współwłasność nie następuje „automatycznie”, tak jak ma to miejsce w przypadku wspólności małżeńskiej. Przysługujący jednemu małżonkowi udział we współwłasności danej rzeczy będzie należny wyłącznie jemu, trafi do jego majątku osobistego i będzie traktowany jak inny wchodzący w jego skład przedmiot w postępowaniu egzekucyjnym, upadłościowym i spadkowym małżonka.
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków
Oprócz wspólności ustawowej i umownej oraz rozdzielności majątkowej, polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje jeszcze jeden, najmniej znany opinii publicznej małżeński ustrój majątkowy, jakim jest rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków. W trakcie jego trwania, nie różni się on istotnie od rozdzielności majątkowej – nie prowadzi do powstania wspólności majątkowej, a wszystkie nabywane przez małżonków przedmioty trafiają do ich majątków osobistych. Różnica dotyczy przede wszystkim sposobu rozliczenia okresu rozdzielności, co następuje wraz z wygaśnięciem umowy majątkowej, ustania małżeństwa albo śmierci małżonka. W tym przypadku, małżonkowi (albo jego spadkobiercom) przysługiwać będzie żądanie wyrównania dorobku (wzrostu wartości majątku) osiągniętego po zawarciu umowy przez jednego małżonka z dorobkiem drugiego małżonka. Ten mało znany ustrój majątkowy może okazać się odpowiednim rozwiązaniem dla osób, którym jednocześnie zależy na uniknięciu wspólności majątkowej i zapewnieniu równości dochodu osiąganego przez małżonków.
Kształtowanie relacji majątkowych w trakcie małżeństwa
Zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej może nastąpić w każdej chwili – zarówno przed ślubem, jak i już w trakcie małżeństwa. Nie ma przeszkód, aby do jej sporządzenia doszło nawet wiele lat po ślubie, co może jednak nieść ze sobą konieczność dokonania pewnych rozliczeń lub podziału, zwłaszcza w przypadku późnego ustanowienia rozdzielności majątkowej.
Wskazuje się nadto, że małżeńska umowa majątkowa nie jest jedynym sposobem regulacji stosunków majątkowych małżonków. Niezależnie od tego, w jakim znajdują się ustroju majątkowym, małżonkowie mogą czynić darowizny oraz rozrządzenia spadkowe, te ostatnie przede wszystkim w testamencie. Małżonkowie pozostający we wspólności majątkowej mogą dokonywać darowizn z majątku osobistego do majątku wspólnego albo pomiędzy majątkami osobistymi, co jednak nie powinno prowadzić do pokrzywdzenia wierzycieli darczyńcy. W przypadku dokonania wzajemnej darowizny, małżonkowie powinni pamiętać o zgłoszeniu tego faktu do Urzędu Skarbowego, gdyż brak takiego zgłoszenia może powodować konieczność odprowadzenia podatku i prowadzić do poniesienia odpowiedzialności karnoskarbowej.
Podsumowanie
Polskie prawo zna wiele sposobów kształtowania małżeńskich stosunków majątkowych. Nie da się ogólnie stwierdzić, jakie rozwiązanie jest najlepsze. Każde małżeństwo jest bowiem inne i ma swoje specyficzne cechy, priorytety i zagrożenia majątkowe. Można jednak wszystkim osobom zainteresowanym małżeństwem polecić, aby jeszcze przed ślubem spokojnie przeanalizowali swoją sytuację majątkową i dokonali świadomych wyborów o kształcie stosunków majątkowych po ślubie. Warto przy tym pamiętać o tym, że planowanie małżeńskiego ustroju majątkowego w żadnym wypadku nie jest, jak niektórzy mogą przesądnie twierdzić, planowaniem rozwodu. Kwestie związane z majątkiem małżonków mogą mieć istotne znaczenie w wielu innych sytuacjach, w tym związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, postępowaniem egzekucyjnym, upadłościowym i spadkowym.
