Każdemu, kto kiedykolwiek uczestniczył w ślubie katolickim, znany powinien być cytat z Ewangelii wg św. Mateusza: „opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciałem. A tak już nie są dwoje, lecz jedno ciało.”. Nie wszyscy jednak, którzy znają ten cytat, w pełni zdają sobie sprawę z tego, co dokładnie zawarcie związku małżeńskiego czyni wspólnym w świetle prawa polskiego, a wiedza na ten temat może okazać się bardzo przydatna i z pewnością powinien ją posiadać każdy, kto chce podjąć w pełni świadomą decyzję o ślubie.
Małżeństwo, a majątek każdego z małżonków zgromadzony przed ślubem
Nie powinno być zaskoczeniem, że małżeństwo wywiera istotny wpływ dla spraw majątkowych obojga małżonków. W braku małżeńskiej umowy majątkowej, między małżonkami powstanie ustawowy ustrój majątkowy, zwany też wspólnością majątkową. Zgodnie z założeniami wspólności ustawowej, do majątku wspólnego małżonków trafią tylko przedmioty, które zostały nabyte przez jednego lub oboje małżonków już po ślubie. Sytuacja prawna przedmiotów majątkowych nabytych przed ślubem nie zmieni się. To, co stanowiło wyłączną własność jednego z narzeczonych, trafi do jego majątku osobistego, a nie do wspólnego majątku małżonków.
Małżeńska wspólność majątkowa może być zniesiona, ograniczona albo rozszerzona, w tym na przedmioty nabyte przed małżeństwem. W każdym przypadku wymagane jest zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej u notariusza albo dokonanie darowizny pomiędzy małżonkami.
Małżeństwo, a majątek wspólny małżonków zgromadzony przed ślubem
Może brzmieć to zaskakująco, ale w ustroju wspólności ustawowej, przedmioty majątkowe nabyte przed ślubem nie wejdą do majątku wspólnego małżonków także wtedy, gdy przed ślubem stanowiły współwłasność narzeczonych. W praktyce, dotyczyć to może w szczególności nieruchomości wspólnie nabytej przez narzeczonych. W takiej sytuacji, przy każdym z małżonków pozostanie jego udział we współwłasności nieruchomości, który trafi do jego majątku osobistego. Choć w codziennym życiu małżeńskim ten niuans raczej nie powinien mieć dużego znaczenia, to może okazać się bardzo istotny w przypadku nieporozumienia małżonków co do tego, co zrobić ze wspólną nieruchomością oraz w postępowaniu egzekucyjnym lub spadkowym względem jednego z małżonków. Z powyższych względów, zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej jest szczególnie zalecane, jeżeli narzeczeni zgromadzili przed ślubem istotny majątek wspólny.
Małżeństwo, a długi powstałe przed i po ślubie
W przypadku długu przedmałżeńskiego, wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia z majątku osobistego oraz zarobku tego małżonka, który jest jego dłużnikiem. Wyjątek stanowią te długi przedmałżeńskie, do których stosuje się przepisy Ordynacji podatkowej, w szczególności długi podatkowe i z tytułu składek ZUS. W tym przypadku, odpowiedzialność obejmuje cały majątek wspólny małżonków, co stanowi poważny argument za zawarciem umowy o rozdzielności majątkowej małżonków.
Negatywne skutki dla małżonka pozostającego w ustroju wspólności majątkowej może mieć także ogłoszenie upadłości żony albo męża. W takim wypadku, cały majątek wspólny trafi do masy upadłości. Małżonek będzie mógł zgłosić swoje roszczenie do udziału w tym majątku jako wierzyciel, co jednak nie stanie na przeszkodzie likwidacji (spieniężeniu) majątku i często nie doprowadzi do otrzymania kwoty w pełnej wysokości roszczenia.
Zawarcie związku małżeńskiego może prowadzić do tego, że poniesiemy pewne negatywne skutki długów przedmałżeńskich, ale samo w sobie nie prowadzi do tego, że stajemy się współdłużnikami swojego małżonka. Nie ma jednak przeszkód prawnych, aby małżonek dobrowolnie spłacił długi, przejął je w drodze umowy albo utrzymywał niewypłacalnego współmałżonka.
W przypadku powstania długu w trakcie związku małżeńskiego, zakres odpowiedzialności zależy od tego, czy drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania. Jeśli tak, to może dochodzić zaspokojenia z majątku wspólnego. W braku zgody, dług traktowany będzie na równi z długiem przedmałżeńskim. Oprócz tego, pamiętać należy o tym, że małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską (w szczególności rozszerzającą wspólność i tym samym zmniejszającą majątki osobiste małżonków), gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.
Małżeństwo, a działalność gospodarcza jednego z małżonków
Samo zawarcie związku małżeńskiego z osobą prowadzącą działalność gospodarczą nie sprawia, że stajemy się przedsiębiorcą. Składniki przedsiębiorstwa małżonka traktowane są tak samo, jak inne jego przedmioty majątkowe. Wobec tego, jeżeli nie zawarto stosownej umowy o rozszerzeniu wspólności, to wraz ze ślubem własność przedsiębiorstwa nie zmieni się i najczęściej trafi ono w całości do majątku osobistego przedsiębiorcy. Długi wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej także traktowane są na równi z innymi długami przedmałżeńskimi. Z tego powodu, decydując się na ślub z przedsiębiorcą, warto zwrócić szczególną uwagę na ewentualne długi podatkowe lub związane z ZUS, na które osoby prowadzące działalność gospodarczą są bardziej narażone niż inni. W braku odmiennej umowy, przedsiębiorca po ślubie wciąż będzie samodzielnie zarządzał swoim przedsiębiorstwem, ale jego małżonek będzie uprawiony do dokonywania niezbędnych bieżących czynności w razie przemijającej przeszkody, np. choroby.
Małżeństwo, a dzieci jednego lub obojga małżonków
Samo zawarcie związku małżeńskiego nie wywiera wpływu na stan prawny już urodzonych dzieci. Rodzice dziecka i przypisana im władza rodzicielska wciąż pozostają bez zmian. Sytuacja ta nie wpływa także istotnie na sprawy spadkowe małżonków. Dziecko jednego z małżonków najczęściej będzie dziedziczyło tylko po swoim rodzicu, na równi z rodzeństwem przyrodnim. Po małżonku swojego rodzica będzie dziedziczyć dopiero wtedy, gdy nie pozostaną przy życiu żadni inni członkowie jego rodziny.
Więcej emocji może budzić kwestia wpływu zawarcia małżeństwa na sytuację dzieci jeszcze nienarodzonych. Jeśli do urodzenia dojdzie po ślubie, to na zasadzie domniemania, za ojca uważany będzie mąż matki. Do wzruszenia tego domniemania dojść może tylko wskutek postępowania przed sądem rodzinnym o zaprzeczenie ojcostwa.
Oprócz tego, zaznacza się, że zawarcie związku małżeńskiego pozwala na wspólne przysposobienie (tzw. adopcję) małoletniego dziecka.
Zabezpieczenie majątkowe małżonka i dzieci na wypadek śmierci
W razie śmierci małżonka, w skład spadku wejdzie jego majątek osobisty oraz należny mu udział w majątku wspólnym małżonków, co od zasady wynoszący połowę. Pozostała część majątku wspólnego nie wejdzie zatem do spadku, pozostanie własnością tego małżonka, który pozostał przy życiu i nie będzie objęta postępowaniem spadkowym. W braku testamentu, do dziedziczenia spadku w pierwszej kolejności powołani będą dzieci oraz małżonek spadkodawcy. W praktyce oznacza to, że jeśli spadkodawca pozostawił po sobie małżonka i umarł bezdzietnie, to żyjący mąż albo żona w całości nabędzie majątek małżonków, co obejmuje majątek osobisty spadkodawcy oraz należący do niego udział w majątku wspólnym. Jeśli spadkodawca pozostawił małżonka i dzieci, to żyjący mąż albo żona podzieli się wchodzącą w skład spadku częścią majątku wspólnego małżonków oraz majątkiem osobistym spadkodawcy ze wszystkimi jego dziećmi. W praktyce, po przeprowadzeniu postępowania spadkowego, pozostałemu przy życiu małżonkowi najczęściej przypadnie ponad połowa majątku obojga małżonków. Dzieci spadkodawcy i jego małżonek dziedziczą w częściach równych, ale część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Oznacza to, że jeśli spadkodawca pozostawił małżonka i czwórkę dzieci, to małżonek otrzyma 1/4 spadku, ale dzieci już tylko po 3/16 każde. Wszystkie dzieci spadkodawcy będą dziedziczyły na równi, bez względu na to, z jakiego związku pochodzą (nie muszą pochodzić od małżonka uczestniczącego w dziedziczeniu). Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło jego śmierci, to przypadający na niego udział w spadku przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy) w częściach równych.
Małżonek może pozostawić po sobie nie tylko aktywa, ale też długi. Dziedziczenie długów zależeć będzie od oświadczenia złożonego przez spadkobierców po śmierci spadkodawcy. Jeśli nie złożą żadnego, to odziedziczą długi tylko do wartości spadku, co oznacza, że jeśli spadkodawca pozostawił przedmioty o wartości 10.000 zł i 100.000 zł długu, to spadkodawcy odziedziczą przedmioty w całości, a dług tylko do wysokości 10.000 zł. Spadkodawcy mogą złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku wprost (co spowoduje odziedziczenie wszystkich aktywów i długów w pełnej wysokości) albo o odrzuceniu spadku, przez co będą traktowani tak, jakby nie dożyli śmierci spadkodawcy.
Osoby martwiące się o sytuację majątkową swoich bliskich po śmierci mogą zastanowić się nad ubezpieczeniem na życie, przy czym zaleca się w tym przypadku bardzo dokładne zapoznanie się z warunkami ubezpieczenia, które często wyłączają wypłatę odszkodowania w przypadku wielu różnych powodów zgonu.
Małżeństwo, a prawo wspólnego zamieszkiwania małżonków
Niezależnie od przyjętego ustroju majątkowego, małżonkowi przysługuje prawo do korzystania z mieszkania i przedmiotów urządzenia domowego przysługujących drugiemu małżonkowi w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Jeżeli nawiązanie stosunku najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych rodziny nastąpiło w trakcie trwania małżeństwa, to małżonkowie będą najemcami lokalu bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe. W razie śmierci najemcy lokalu, w stosunek najmu wstępuje małżonek niebędący współnajemcą lokalu, jeżeli stale zamieszkiwał z najemcą w tym lokalu do chwili jego śmierci.
Wzajemne obowiązki małżonków
Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie i są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, która przez swój związek założyli. Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny. Oboje obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, która przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi polegać może także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.
Wyżej cytowane normy, przywołujące na myśl przysięgę małżeńską składaną w trakcie ślubu w obrządku katolickim, są uszczegółowione w przepisach dających małżonkom i ich dzieciom konkretne uprawnienia, w szczególności możliwość domagania się alimentów.
Podsumowanie
Zawarcie związku małżeńskiego wywiera bardzo duży wpływ na przyszłe życie małżonków, z czego z pewnością warto zdawać sobie sprawę przed ślubem. Prawo przewiduje pewien model małżeństwa i jego skutków prawnych, który można w pewnym zakresie modyfikować, zwłaszcza na mocy małżeńskiej umowy majątkowej i testamentu. Małżonkowie powinni zadbać o właściwą regulację swoich spraw majątkowych szczególnie wtedy, gdy zgromadzili przed ślubem istotny wspólny majątek, chcą wspólnie prowadzić przedsiębiorstwo należące do jednego z małżonków, posiadają istotne długi przedmałżeńskie, zwłaszcza podatkowe lub związane z ZUS lub gdy rozważają ogłoszenie upadłości.
Adam Gierada, aplikant adwokacki
Katarzyna Zdunek-Dróżdż, radca prawny
